مننژیت نام علمی ( Meningitis) نام فارسی به معنی آماس سرالتهاب پرده‌های محافظی می‌باشد که مغز و نخاع را پوشانده‌اند و بطور مشترک مننژ یا شامه گان نامیده می‌شوند. این التهاب ممکن است عامل ویروسی، باکتریایی، یا سایر
ریزاندامگان داشته باشد، و در موارد کمتری در اثر تجویزداروهای خاصی به وجود آید.
مننژیت می‌تواند به دلیل نزدیکی التهاب به مغز و نخاع، زندگی بیمار را به خطر اندازد؛ بنابراین این شرایط را تحت عنوان فوریت پزشکی دسته‌بندی می‌کنند.
رایج‌ترین نشانه‌های مننژیت سردرد و خشکی گردن همراه با تب، گیجی یا هشیاری دگرگون شده، استفراغ، و ناتوانی در تحمل نور نور هراسی یا صداهای بلند (صدا هراسی) می‌باشد.
معمولاً در کودکان فقط نشانه‌های غیراختصاصی مانند تحریک‌پذیری و خواب‌آلودگی مشاهده می‌شود.
اگرضایعهٔ پوستی مشاهده شود، ممکن است نشان دهندهٔ علت مشخصی برای مننژیت باشد؛ مثلاً، مننژیت در اثر باکتری مننگوکوک ممکن است همراه با ضایعهٔ پوستی مشخصی باشد.
با یک بزل کمری می‌توان مننژیت را تشخیص داد یا از بروز آن جلوگیری کرد. یک سوزن وارد مجرای نخاعی می‌شود تا نمونه‌ای از مایع مغزی-نخاعی (CSF)، که مغز و نخاع را احاطه کرده‌است، برداشته شود.
CSF در آزمایشگاه تشخیص طبی آزمایش می‌شود. اولین درمان در مننژیت حاد شامل تجویزآنتی‌بیوتیک و گاهی داروهای ضدویروس متناسب می‌باشد. همچنین می‌توان از کورتیکواستروئیدبرای جلوگیری از عوارض التهاب شدید استفاده کرد.
مننژیت ممکن است منجر به عوارض طولانی مدت جدی مانند ناشنوایی، صرع، هیدروسفالی، و کسری‌های شناختی شود، به ویژه اگر به‌سرعت درمان نشود.
برخی انواع مننژیت (مانند انواعی که همراه با عفونت‌های مننگوکوک،”هموفیلوس آنفلوآنزاً نوع ب، پنوموکوک، یا ویروس گوشک، می‌باشد) را می‌توان با ایمن‌سازیپیش‌گیری کرد.
ویژگی‌های بالینی
در بزرگسالان، رایج‌ترین نشانهٔ مننژیت سردرد شدید است که در حدود ۹۰٪ از مننژیت‌های باکتریایی رخ می‌دهد و همراه با خشکی پس گردن (ناتوانی در انعطاف راحت گردن به سمت جلو به دلیل افزایش سفتی گردن و خشک شدگی) است.
نشانه‌های تشخیصی سه‌گانهٔ کلاسیک عبارتند از خشکی پس گردن، تب شدید ناگهانی، و وضعیت ذهن دگرگون شده؛ البته هر سه مورد هم‌زمان فقط در ۴۶–۴۴٪ درصد از موارد مننژیت باکتریایی وجود دارد.
اگر هیچ‌یک از علائم وجود نداشته باشد، مننژیت کاملاً نامحتمل است. سایر علائم رایج در همراهی مننژیت عبارتند از نورهراسی (عدم تحمل نور زیاد) یا صداهراسی (عدم تحمل صداهای بلند).
کودکان در سنین پایین معمولاً نشانه‌های ذکرشده را ندارند، و فقط ممکن است تحریک‌پذیر شوند و مریض به نظر آیند. نرمهٔ سر (بخش نرم در بالای جمجمهٔ کودک) ممکن است در نوزدان تا ۶ ماهه برآمده شود. سایر ویژگی‌هایی که مننژیت را در کودکان از سایر بیماریهای کم خطرتر متمایز می‌کند عبارتند از پادرد، سردی دست‌ها و پاها، و رنگ پوست غیرطبیعی می‌باشد.
خشکی پس گردن در ۷۰٪ مننژیت‌های باکتریایی در بزرگسالان رخ می‌دهد. سایر علائم مننژیت شامل وجود علامتکرینگ مثبت یا علامت برودژینسکی می‌باشد.
علامت کرینگ به این صورت تشخیص داده می‌شود که شخص طاق‌بازخوابیده، و مفصل ران و زانو ۹۰ درجه انعطاف یافته‌اند. در شخصی که علامت کرینگ مثبت دارد، درد موجب محدود شدن کشش راحت زانو می‌شود.
علامت مثبت برودژینسکی وقتی رخ می‌دهد که انعطاف گردن موجب انعطاف غیرارادی زانو و مفصل ران می‌شود. اگرچه علائم کرینگ و برودژینسکی هردو معمولاً برای آزمایش مننژیت به کار می‌روند، حساسیت این آزمون‌ها محدود است.
البته این دو دقت بسیار خوبی برای مننژیت دارند: این نشانه‌ها به‌ندرت در سایر بیماری‌ها رخ می‌دهند. آزمون دیگری به نام «آزمایش فشار تکانه‌ای» به تعیین وجود یا عدم وجود مننژیت در تب و سردرد گزارش شده کمک می‌کند. از فرد خواسته می‌شود تا سرش را به صورت افقی به سرعت بچرخاند؛ اگر این کار موجب بدتر شدن سردرد نشد، مننژیت نامحتمل است.
مننژیت ایجاد شده توسط باکتری «نایسریا مننژیتیدیس» (که به نام «مننژیت مننگوکوک» معروف است) را می‌توان به دلیل گسترش سریع ضایعهٔ پوستی ناشی از خون مردگی که ممکن است بر سایر علائم تقدم داشته باشد، از مننژیت‌های ایجاد شده با عوامل دیگر متمایز کرد.
این ضایعهٔ پوستی شامل تعداد زیادی لکه‌های ریز و غیرطبیعی بنفش یا قرمز («ابره») بر روی بالاتنه، انتهای دست و پا، غشاهای مخاطی، ملتحمهٔ چشم، و (گاهی) کف دست یا کف پا می‌باشد.
این ضایعهٔ پوستی رنگ پریده نمی‌شود؛ وقتی با انگشت یا ته لیوان آن را فشار بدهیم، قرمزی از بین نمی‌رود. اگرچه این ضایعهٔ پوستی الزاماً در مننژیت مننگوکوک وجود ندارد، نسبتاً خاص همین بیماری است؛ البته گاهی هم در مننژیت ایجاد شده با سایر باکتری‌ها وجود دارد.
سایر علامت‌های مننژیت ممکن است شامل علائم بیماری دست، پا و دهان و تبخال‌های اندام تناسلی باشد که هردو همراه با انواع مننژیت‌های ویروسی هستند.
عوامل
مننژیت معمولاً به علت عفونت با ریزاندامگان عارض می‌شود. اکثر عفونت‌ها به دلیل ویروس است، و باکتری، قارچ، و تک‌یاخته‌ها علت‌های رایج بعدی هستند.
اصطلاح مننژیت بدون عفونت به مواردی از مننژیت گفته می‌شود که در آن‌ها هیچ‌گونه عفونت باکتریایی قابل تشخیص نیست.
این نوع مننژیت معمولاً علتی ویروسی دارد، اما ممکن است به دلیل عفونت باکتریایی باشد که بخشی از آن درمان شده‌است، وقتی که باکتری از مننژها ناپدید می‌شود یاپاتوژن‌ها فضایی متصل به مننژها را عفونی می‌کنند مثلاً سینوزیت).
التهاب غشاء داخلی قلب (عفونت دریچه‌های قلب که خوشه‌های کوچکی از باکتری را در جریان خون پخش می‌کند ممکن است علت مننژیت بدون عفونت باشد. همچنین ممکن است مننژیت بدون عفونت در نتیجهٔ عفونت با اسپیروکت‌ها باشد، نوعی باکتری که دارای «ترپونیما پالیدوم» (عامل سیفلیس و «بورلیا بورگدورفری» که برای ایجاد بیماری لایم شناخته شده‌است) است.
ممکن است با مننژیت درمالاریای مغزی (مالاریایی که مغز را عفونی می‌کند) رو به رو شویم یا مننژیت آمیبی، مننژیتی که به دلیل عفونت با آمیب‌هایی مانند «ناگلریا فولری» به وجود می‌آید، که در منابع آب شیرین وجود دارند.
باکتریایی
نوع باکتری که موجب مننژیت باکتریایی می‌شود براساس گروه سنی فرد مبتلا متفاوت است.
در کودکان نارس و نوزادان تا سه ماه، عوامل رایج عبارتند از «گروه B استرپتوککها» نوع فرعی III که معمولاً در مهبل ساکن است و معمولاً عامل اصلی در طول هفتهٔ اول زندگی است و باکتری‌هایی که معمولاً در دستگاه گوارش ساکن هستند مانند «اشریشیا کولای» حامل آنتی ژن K1). «لیستریامونوسیتوژن» (سروتایپ IVb) می‌تواند بر نوزادان تأثیر گذاشته و به شکل اپیدمی اتفاق بیفتد).
کودکان در سن بالاتر اغلب تحت تأثیر «نایسریا مننژیتیدیس» مننگوکوک و «استرپتوکک پنومونیه» (سروتایپ‌های ۶، ۹، ۱۴، ۱۸ و ۲۳) قرار می‌گیرند و کودکان زیر پنج سال تحت تأثیر گروه B هموفیلوس آنفلوآنزا (در کشورهایی که واکسیناسیون وجود ندارد) قرار می‌گیرند.
در بزرگسالان، «نایسریا مننژیتیدیس» و «استروپتوکک پنومونیه» به صورت مشترک عامل ۸۰٪ موارد مننژیت باکتریایی هستند.
خطر آلودگی با «لیستریا مونوسیتوژن» در افراد بالای ۵۰ سال افزایش می‌یابد. معرفی واکسن پنوموکوک موجب کاهش میزان مننژیت پنوموکوک در کودکان و بزرگسالان شده‌است.
ترومای جمجمه‌ای جدید می‌تواند به صورت بالقوه به باکتری حفرهٔ بینی امکان ورود به فضای مننژی را بدهد.
سایر ابزارهای به کار رفته در مغز و مننژ مانندشنت مغزی، مایع گذر خارج از شکمچهٔ مغز یا مخزن اومایا، نیز به همین ترتیب خطر افزایش یافته‌ای برای مننژیت به همراه دارند.
در این موارد احتمال بیشتر این است که افراد با استافیلوکوک، شبه تک میله، و سایر باکتری‌های گرم-منفی آلوده شوند. همچنین این پاتوژن‌ها در افراد با سیستم ایمنی ناقص با مننژیت در ارتباط هستند.
عفونتی در قسمت سر یا گردن، مانند عفونت گوش میانی یا عفونت استخوان پس گوش در افراد کمی ممکن است منجر به مننژیت شود.
دریافت کنندگان کاشت حلزونی برای ضعف شنوایی بیشتر در خطر مننژیت پنوموکوک هستند.
مننژیت سلی، که مننژیت ناشی از «میکوباکتریوم سل» است، در میان اهالی کشورهایی رایج‌تر است که سل در آن جا بوم‌گیر است، و البته در افراد با مشکلات ایمنی، مانند ایدز، هم اتفاق می‌افتد.
مننژیت باکتریایی عودکننده ممکن است به علت نقص‌های ادامه‌دار کالبدشناختی، چه مادرزادی و چه اکتسابی، یا به دلیل اختلالات سیستم ایمنی باشد.نقص‌های کالبدشناختی امکان پیوستگی میان محیط بیرون و سیستم عصبی را می‌دهد.
رایج‌ترین علت مننژیت عودکننده، شکستگی جمجمه است، به خصوص شکستگی‌هایی که بر پایین جمجمه تأثیر می‌گذارند یا تا سینوس‌ها و هرم خاره‌ای کشیده می‌شوند.
حدود ۵۹٪ از موارد مننژیت‌های عودکننده به دلیل چنین شرایط غیرطبیعی کالبدشناختی است، ۳۶٪ به دلیل نقص‌های ایمنی است (مانند نقص مکمل، که به ویژه مستعد مننژیت مننگوکوک عودکننده است)، و ۵٪ به دلیل عفونت در بخش‌های مجاور مننژهاست.
ویروسی
ویروس‌هایی که عامل مننژیت هستند عبارتند از آنتروویروس، ویروس هرپس سیمپلکس نوع ۲ و نوع ۲ با رواجی کمتر)، ویروس زونا (که به عامل آبله مرغان وزونا شناخته می‌شود، ویروس اوریون، اچ آی وی، و ال سی ام وی.
قارچی
تعدادی عامل خطر برای مننژیت قارچی وجود دارد، شامل ایمنی فرونشانی (مثلاً پس از پیوند اعضا)، ایدز، و از دست رفتن ایمنی همراه با افزایش سن.این مورد در افرادی که سیستم ایمنی طبیعی دارند، رایج نیست اما با آلودگی دارویی اتفاق افتاده‌است.
علائم در آغاز تدریجی‌تر هستند، و سردرد و تب چند هفته قبل از تشخیص به وجود می‌آید. رایج‌ترین مننژیت قارچی مننژیت کریپتوکوکال به علت «کریپتوکوکوزیس» است.
تخمین زده می‌شود که در آفریقا، مننژیت کریپتوکوکال، رایج‌ترین علت مننژیت است و دلیل ۲۵–۲۰٪ مرگ و میر مربوط به ایدز در آفریقا می‌باشد. سایر عوامل قارچی عبارتند از گونه‌های «هیستوپلاسما کپسولاتوم»، «کوکیدیودس ایمیتیس»، «بلاستومایسس درماتیتیدیس»، «کاندیدا.
انگلی
معمولاً احتمال عامل انگلی در زمان نفوذ ائوزینوفیل (نوعی گلبول سفید) در CSF می‌رود. رایج‌ترین انگل‌های حاضر عبارتند از «آنژیوسترونژیلوس کانتونسیس»، «گناتوستوما اسپینیژروم»، «شیستوزوم» و شرایط کسیتیکروکوسیس، تاکسوکاریاسیس، بایلیساسکاریس، پاراگونیمیاسیس، و تعدادی عفونت‌ها و شرایط غیرعفونی کمتر رایج.
غیرعفونی
مننژیت ممکن است در نتیجهٔ علت‌های متعدد غیرعفونی به وجود بیاید: گسترش سرطان به مننژیت نئوپلاستیک یا بدخیم و داروهای خاص (به ویژه داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب، آنتی بیوتیک، و ایمونو گلوبولین). همچنین ممکن است در اثر شرایط التهابی متنوعی باشد، مانند سارکوئیدوز (که آن‌گاه به آن سارکوئیدوز عصبی گفته می‌شود)، اختلال‌های بافت‌های پیوندی مانند لوپوس منتشر، و گونه‌های خاصی از التهاب رگ (شرایط التهاب دیوارهٔ رگ‌های خونی)، مانند بیماری راه ابریشم. کیست بشره‌ای و کیست شبه پوستی می‌توانند با رهاسازی مادهٔ تحریک‌کننده در فضای غشای پردهٔ عنکبوتیه موجب مننژیت شوند.
مننژیت مولارت سندرومی از مراحل مننژیت‌های غیرعفونی است؛ گمان بر این است که عامل آن ویروس هرپس سیمپلکس نوع ۲می‌باشد. در موارد نادری، میگرن ممکن است عامل مننژیت شود، اما معمولاً این تشخیص زمانی انجام می‌شود که سایر عوامل از بین رفته باشند.
پیشگیری
برای برخی عوامل مننژیت، می‌توان از طریق واکسیناسیون مقاومت در بلندمدت را فراهم کرد، یا در کوتاه‌مدت ازآنتی‌بیوتیک استفاده کرد. برخی اقدامات رفتاری نیز ممکن است مؤثر باشد.
رفتاری
مننژیت باکتریایی و ویروسی واگیردار هستند، البته هیچ‌کدام به واگیرداری سرماخوردگی یا آنفلوآنزا نیستند. احتمال انتقال هر دو از طریق ذرات ترشحات تنفسی در حین برخوردهای نزدیک مانند بوسیدن، عطسه یا سرفه کردن به طرف کسی وجود دارد، اما صرف تنفس هوایی که فرد مبتلا به مننژیت در آن نفس کشیده‌است باعث انتقال آن‌ها نمی‌شود.
مننژیت ویروسی معمولاً توسط آنتروویروس‌ها به وجود می‌آید، و بیشتر از طریق آلودگی مدفوعی منتشر می‌شود. احتمال آلودگی را می‌توان با تغییر رفتارهای منجر به انتقال کاهش داد.
واکسیناسیون
از دههٔ ۱۹۸۰ بسیاری از کشورها ایمن‌سازی در برابر «هموفیلوس آنفلوآنزا» نوع ب را در برنامهٔ معمول واکسیناسیون کودکان قرار داده‌اند.
این کار باعث از بین رفتن عملی این پاتوژن به عنوان یکی از عوامل مننژیت در نوجوانان در این کشورها شده‌است. البته در کشورهایی که میزان ابتلا به این بیماری زیاد است، واکسن آن هنوز بسیار گران‌قیمت می‌باشد.
به همین ترتیب، ایمن‌سازی در برابر اوریون نیز باعث کاهش شدید تعداد موارد مننژیت اوریونی شده‌است که قبل از واکسیناسیون در ۱۵٪ موارد ابتلا به اوریون رخ می‌داد.
واکسن‌های مننگوکوک برای مقابله با گروه‌های A, C، W۱۳۵ و Y وجود دارد. در کشورهایی که واکسن مننگوکوک گروه C استفاده شده‌است، موارد ابتلا به دلیل این پاتوژن کاهش اساسی داشته‌است.
امروزه واکسنی چهارظرفیتی وجود دارد که هر چهار واکسن در آن جمع شده‌اند. امروزه ایمن‌سازی با واکسن ACW135Y در برابر هر چهار نوع یکی از ملزومات صدور ویزا برای حج است.
ساخت واکسن برای مننگوکوک‌های گروه B بسیار سخت‌تر است چرا که پروتئین‌های سطح آن (که معمولاً برای ساخت واکسن از آن‌ها استفاده می‌شود) واکنش سیستم ایمنی ضعیفی ظاهر می‌کنند، یا با پروتئین‌های معمولی انسانی واکنش پیوندی می‌دهند.
البته کشورهایی مانند نیوزیلند، کوبا، نروژ و شیلی واکسن‌هایی در برابر گونه‌های بومی مننگوکوک‌های گروه B ساخته‌اند؛ برخی نتایج خوبی به دست داده‌اند و در برنامه‌های ایمن‌سازی بومی استفاده می‌شوند
] در آفریقا تا دوره‌های اخیر رویکرد پیشگیری و کنترل همه‌گیری مننژیتی مبتنی بود بر تشخیص سریع بیماری و واکسیناسیون گستردهٔ جمعیت در معرض خطر با واکسن‌های پلی‌ساکارید دوظرفیتی A/C یا سه‌ظرفیتی A/C/W135.[۴۱] اما معرفی مِن‌افریک‌واک (واکسن مننگوکوک گروه A) تأثیری در افراد جوان نشان داده‌است و به‌عنوان مدلی برای همکاری در توسعهٔ محصول در محیط‌های با منابع محدود تعریف شده‌است.
واکسیناسیون معمول در برابر «استروپتوکوک نومونیا» با واکسن پنوموکوک کونژوگهبا نام Prevenar13 که در برابر ۱۳ سروتایپ بیماریزای رایج این پاتوژن فعال است، به شکل قابل توجهی وقوع مننژیت پنوموکوکی را کاهش می‌دهد و امروزه در بیش از ۱۱۸ کشور دنیا به شکل اجباری برای کودکان تزریق می‌گردد. این واکسن برای افراد بالاتر از ۵۰ سال نیز شدیداً توصیه می‌شود. علاوه بر آن افراد مبتلا به بیماریهای مزمن قلبی ریوی کبدی و کلیوی، افراد دیابتی، مبتلایان به انواع بدخیمی، آنمی سیکل سل و هموگلوبینوپاتی، مشکلات طحال، افراد سیگاری یا الکلی، کاندید پیوند، کاشت حلزون شنوائی، دریافت کنندگان داروهای سرکوب‌کننده ایمنی همچون شیمی درمانی و کورتون درمانی طولانی مدت نیز باید واکسنPrevenar13 را دریافت کنند. این واکسن هم اکنون در ایران نیز موجود است. واکسن پلی‌ساکارید پنوموکوک که ۲۳ گونه را پوشش می‌دهد فقط برای گروه‌های خاصی تجویز می‌شود (مثلاً کسانی که طحال‌برداری، عمل جراحی برای خارج کردن طحال داشته‌اند)؛ این واکسن واکنش ایمنی مشخصی را در تمام دریافت‌کنندگان، مثلاً خردسالان، موجب نمی‌شود.واکسیناسیون دوران طفولیت با ب س ژ موجب کاهش چشمگیر میزان مننژیت سلی شده‌است، اما افول تأثیر آن در بزرگسالی باعث ترغیب برای جستجوی واکسن بهتری شده‌است.
آنتی‌بیوتیک‌ها
پیشگیری کوتاه‌مدت با آنتی‌بیوتیک یکی دیگر از روش‌های پیشگیری است، به‌ویژه برای مننژیت مننگوکوک. در موارد مننژیت مننگوکوک، درمان پیشگیرانهٔ افراد نزدیک با آنتی‌بیوتیک (مثلاً ریفامپین، سیپروفلوکساسین، یا سفتریاکسون) می‌تواند از خطر ابتلا به آن شرایط بکاهد، اما در برابر آلودگی‌های آینده مقاومتی ایجاد نمی‌کند. مقاومت نسبت به ریفامپین پس از استفاده مشاهده شده‌است، به همین دلیل برخی استفاده از سایر عوامل را توصیه می‌کنند. در حالی‌که آنتی‌بیوتیک‌ها به‌طور مستمر برای جلوگیری از مننژیت در افراد با ترک بخش تحتانی جمجمه استفاده می‌شود، شواهد کافی مبنی بر مفید یا مضر بودن این روش وجود ندارد. این روش در افراد دارای CSF یا غیر آن استفاده می‌شود.